Πεθαίνει ο Καπιταλισμός; (Άρθρο του Robert Misik, Αυστριακού πολιτικού αναλυτή και συγγραφέα)
Το αδιέξοδο όπου έχουν φτάσει παγκοσμίως ο Καπιταλισμός και ο Νεοφιλευθερισμός και νέες ιδέες διεξόδου από την Κρίση
Μετάφραση - επιμέλεια: Λουκάς Καβακόπουλος (πρωτότυπο κείμενο)
Το ότι ο δυτικός καπιταλισμός βρίσκεται σε σοβαρή κρίση είναι πλέον τόσο γνωστό που έχει γίνει σχεδόν κλισέ.
Το 2008 το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα βρισκόταν στα πρόθυρα της κατάρρευσης, και τα μέτρα διάσωσης που έλαβαν εν μέσω πανικού οι κυβερνήσεις, θα επιβαρύνουν τις οικονομίες τους για πολλά ακόμη χρόνια.
Οι οικονομολόγοι και αναλυτές του νεο-συντηρητικού, οικονομικά φιλελεύθερου πλαισίου, δεν έχουν τίποτα να προσθέσουν στην κατανόησή μας για το θέμα. Τα μοντέλα τους δεν μπορούν να εξηγήσουν πώς ένα σύστημα που βασίζεται στις "δραστηριότητες μιας απορυθμισμένης αγοράς" μπορεί να μπει σε κρίση. Ούτε γιατί δεν μπορεί να ξαναβρεί το δρόμο του προς την ευημερία, ενώ, όπως προτείνουν, τα κράτη όντως καταργούνται σταδιακά και οι δυνάμεις της αγοράς απελευθερώνονται.
 |
| Robert Misik |
Ας ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά στο κόσμο: Δείτε την Ισπανία, με τα σπίτια-φαντάσματα, μνημεία ενός αποτυχημένου νέου ξεκινήματος, που εκτείνονται σε όλο το μήκος των παραλιών της, για πολλά χιλιόμετρα. Ρίξτε επίσης μια ματιά στις "κλινικές αλληλεγγύης" στην Ελλάδα, που είναι γεμάτες από ανθρώπους χωρίς ασφάλιση υγείας. Και στην αγροτική Αμερική, οι αριθμοί των ανέργων αρνούνται να γίνουν μικρότεροι, παρά την αύξηση της ρευστότητας. Στο κέντρο των πόλεων μας στη βόρεια Ευρώπη, όπου τα πάντα φαίνεται να είναι σταθερά, έχουμε πλέον αρχίσει να αισθανόμαστε ότι τα πράγματα δεν προχωρούν, είναι στην καλύτερη περίπτωση στάσιμα, και ο αγώνας για αξιοπρεπή διαβίωση γίνεται όλο και πιο δύσκολος και, πέρα από όλα αυτά, επικρατεί μια ανεξέλεγκτη αγανάκτηση χωρίς καμιά εμπιστοσύνη για το μέλλον.
Εν συντομία: Τίποτε δεν λειτουργεί σωστά πια. Έτσι, το ερώτημα είναι: τι θα γίνει αν τα κεϋνσιανά εργαλεία πια δεν λειτουργούν;
Ο Αμερικανός οικονομολόγος Robert Brenner πρόβλεψε μια τέτοια εξέλιξη, πριν από 20 χρόνια, στο βιβλίο του The Economics of Global Turbulence - μια πρόβλεψη των μελλοντικών κρίσεων. Ήταν ο Brenner που επινόησε την έννοια της «κοσμικής στασιμότητας»: μια φράση που ακούγεται πλέον από όλους τους οικονομολόγους.
Η γοητεία της ανάλυσης του Brenner έγκειται στο ότι εξηγεί το τέλος της Ανάπτυξης μετά τον πόλεμο και την έναρξη της αργής πτώσης της, μέσα από τις ενδογενείς τάσεις και τις λογικές του Καπιταλισμού. Και έτσι το συμπέρασμα είναι ότι, ακόμα και αν ισχύουν μόνο επιφανειακά, αυτές οι κρίσιμες τάσεις δεν μπορούν να απομακρυνθούν με ένα σύνολο πολιτικών στο πλαίσιο του Καπιταλισμού, γιατί ο Καπιταλισμός, για τεχνολογικούς και για οικονομικούς λόγους, έχει φτάσει σε όρια που δεν επιτρέπουν πλέον υψηλού ρυθμού ανάπτυξη και αύξηση της παραγωγικότητας.
Επειδή τα περιθώρια κέρδους του μέσου όρου των επιχειρήσεων μειώνονται, οι μεγάλες επιχειρηματικές οργανώσεις, με τη βοήθεια πρόθυμων κυβερνήσεων, ξεκίνησαν επιθέσεις κατά των δικαιωμάτων των εργαζομένων και του κράτους πρόνοιας, μειώνοντας έτσι τα εισοδήματα των απλών ανθρώπων, αλλά αποτυγχάνοντας για ακόμη μια φορά να λύσουν το πρόβλημα - την υποτονική ζήτηση των καταναλωτών που κάνει ξανά την εμφάνισή της. Κάθε υποτιθέμενη απάντηση στην κρίση, την αυξάνει εκ νέου.
Σε μια τέτοια κατάσταση είναι απολύτως προφανές ότι θα οδηγηθούμε σε μια φούσκα των χρηματοπιστωτικών αγορών και ότι τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα θα γίνουν οι καθοριστικοί παράγοντες του παγκόσμιου καπιταλισμού. Αλλά οι φουσκωμένες χρηματοπιστωτικές αγορές, για άλλη μια φορά, φέρνουν στο προσκήνιο εκείνες τις εγγενείς αστάθειες που κορυφαίοι οικονομολόγοι, όπως ο Hyman Minsky, έχουν εντοπίσει. Όσο πιο απερίσκεπτος ο τζόγος στις αγορές, τόσο περισσότερο ολόκληρο το σύστημα οδηγείται στην κόψη του ξυραφιού.
Η μειωμένη Ανάπτυξη είναι, για διάφορους λόγους, συστημικό πρόβλημα. Για να το καταλάβουμε θα πρέπει να εξετάσουμε έναν αποφασιστικό παράγοντα του Καπιταλισμού. Αυτό λοιπόν που τον έκανε τόσο επιτυχημένο και ευημερεύοντα, ήταν τα επενδυτικά κεφάλαια. Με άλλα λόγια, χρειάζεται το χρέος. Οι επιχειρήσεις παίρνουν δάνεια, αυξάνουν το χρέος τους, προκειμένου να επενδύσουν. Αλλά αυτές οι επενδύσεις δίνουν κέρδη μόνο αν υπάρχει επαρκής ανάπτυξη. Αν όχι, ακολουθεί ένα κύμα πτωχεύσεων.
Αν κοιτάξουμε με νηφαλιότητα τα τελευταία 20 χρόνια, τότε θα πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι υπήρξε τεράστια έκρηξη της πιστοληπτικής ικανότητας, αλλά μόνο μικρή σχετικά οικονομική ανάπτυξη.
Αν το γενικό οικονομικό δίδαγμα μιας πιστωτικής έκρηξης είναι ότι από αυτήν προκύπτει ένα τεράστιο ποσό ανάπτυξης - θα έπρεπε να σκεφτούμε επίσης ότι αυτή η ανάπτυξη δεν θα ήταν βιώσιμη, θα περνούσε σε λάθος κανάλια, το κεφάλαιο δεν θα διατεθόταν στα σωστά προγράμματα, γιατί θα επικρατούσε πονηρά η πεποίθηση ότι ακόμη μεγαλύτερη πιστωτική επέκταση θα οδηγούσε σε ακόμη πιο τεράστια ανάπτυξη (σ.τ.μ: Όπως ο Βαρουφάκης σε σχετική ομιλία του είχε πει: "όταν εφευρέθηκαν τα "παράγωγα", πιστέψαμε τότε ότι βρήκαμε τρόπο να παράγουμε χρήματα από το μηδέν"). Αλλά αυτό δεν συνέβη. Είχαμε πιστωτική επέκταση και μίνι ανάπτυξη - και όχι άμεση.
Το πιο σημαντικό σύμπτωμα της κρίσης, το οποίο όμως προσέχουμε λιγότερο από τα υπόλοιπα, είναι ο γενικός βαθμός χρέους των καπιταλιστικών οικονομιών. Εννοούμε το συνολικό συσσωρευμένο χρέος όλων των οικονομικών παραγόντων σε μια οικονομία, όχι μόνο του κράτους, αλλά του συνόλου του χρέους της κυβέρνησης, των εταιριών, των ιδιωτών και των νοικοκυριών. Οι περισσότερες οικονομίες φτάνουν σήμερα στο 300% του ΑΕΠ, συχνά 400%. Πριν από μερικές δεκαετίες, το χρέος δεν έφτανε ούτε στο ένα τέταρτο. Πως μπορεί κάποιος να καταφέρει να το χαμηλώσει, αν υπάρχει χαμηλή ανάπτυξη, και πώς θα χρηματοδοτηθούν οι αποπληρωμές του;
Το τέλος του καπιταλισμού;
Μπορεί κανείς να φανταστεί, επομένως, ότι ο Καπιταλισμός φέρει ως σημάδι του Κάϊν, το σημάδι της κατάρρευσης; Και πώς μπορούμε να φανταστούμε το τέλος του;
«Η εικόνα που έχω για το τέλος του καπιταλισμού - ένα τέλος που πιστεύω ότι είναι ήδη σε εξέλιξη - είναι ενός κοινωνικού συστήματος σε χρόνια κατάρρευση" έγραψε πριν από δύο χρόνια ο Γερμανός κοινωνικός επιστήμονας Wolfgang Streeck. Μια μόνιμη σχεδόν στασιμότητα, με μικροσκοπική ανάπτυξη στις καλύτερες περιπτώσεις, με εκρηκτικές ανισότητες, με ιδιωτικοποίηση των πάντων, με ενδημική διαφθορά και λεηλασία, όπου οι προσδοκίες κέρδους θα είναι πάντοτε πτωτικές, και θα επικρατεί η συνακόλουθη ηθική κατάρρευση (ο Καπιταλισμός θα συνδέεται όλο και περισσότερο με την απάτη, με την κλοπή και τα βρώμικα κόλπα), η Δύση θα γίνεται όλο και πιο αδύναμη, και θα τρεκλίζει καθώς θα υποδαυλίζει τη διάλυση και την κρίση των προβληματικών σημείων της περιφέρειάς της.
Ο κάτοχος βραβείου Νόμπελ για την Οικονομία, ο Paul Krugman, όπως και ο Larry Summers, μας μιλάνε για «μόνιμη ύφεση». Ο γραμματέας του Εθνικού Ταμείου επί Μπιλ Κλίντον -ο οποίος σε καμία περίπτωση δεν είναι "αριστερός"- χρησιμοποιεί τη φράση «κοσμική στασιμότητα» ως αυταπόδεικτη αλήθεια - υπονοώντας ότι οι αιώνες της δυναμικής καπιταλιστικής ανάπτυξης μάλλον θα έρθουν σε ένα τέλος.
Ο διάσημος οικονομολόγος Robert J. Gordon έχει επίσης καταλήξει σε μια πολυσυζητημένη μελέτη ότι -τουλάχιστον στις ΗΠΑ- "η οικονομική ανάπτυξη τελείωσε". Οι ρυθμοί ανάπτυξης είχαν δυναμικό ρυθμό ως το 1750, έφτασαν σε ιλιγγιώδη ταχύτητα στα μέσα του 20ου αιώνα, και αφετέρου μειώνονται. Οι μεγάλες καινοτομίες που έφεραν την πρόοδο της παραγωγικότητας και της ανάπτυξης, είναι πλέον παρελθόν: «Η αύξηση της παραγωγικότητας... επιβραδύνθηκε σημαντικά μετά το 1970». Η τρίτη Βιομηχανική Επανάσταση, με τη μηχανοργάνωση και την ταυτόχρονη εξοικονόμηση εργασίας, είχε αποτελέσματά από το 1960 ως και τα τέλη του 1990, αλλά έχει ουσιαστικά περιέλθει σε στασιμότητα από τη δεκαετία του 2000. Παρά τις επιφανειακές εντυπώσεις, τα τελευταία 15 χρόνια δεν έχει παραχθεί ουσιαστικά καμία πραγματική παραγωγική καινοτομία. «Η εφεύρεση από το 2000 έχει επικεντρωθεί σε συσκευές ψυχαγωγίας και επικοινωνίας που είναι μικρότερες, πιο έξυπνες και πιο ικανές, αλλά δεν αλλάζουν την παραγωγικότητα της εργασίας ή το βιοτικό επίπεδο, όπως είχαν καταφέρει το ηλεκτρικό φως, τα αυτοκίνητα ή οι εσωτερικές υδραυλικές εγκαταστάσεις.»
Στο τελευταίο του βιβλίο The End of Normal, ο οικονομολόγος James K. Galbraith μας λέει ένα παρόμοιο τραγούδι και πηγαίνει και ένα βήμα παραπέρα. Η εποχή της ευημερίας μεταξύ 1850 και 1970, δημιούργησε στην αδελφότητα των οικονομολόγων την ανομολόγητη βεβαιότητα ότι η συνεχής ανάπτυξη είναι «ομαλότητα», ενώ η στασιμότητα και η κρίση "εξαίρεση." Ο Galbraith υποψιάζεται πως "ότι ίσχυε σε άλλες εποχές μπορεί κάλλιστα να μην λειτουργεί πλέον σήμερα".
Ακόμη και αν η διατριβή του Robert Gordon σχετικά με μια πτωτική δυναμική στον τομέα της καινοτομίας δεν είναι απολύτως σωστή, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι η υπόθεση ότι η σημερινή καινοτομία δεν εξυπηρετεί πλέον την ευημερούσα φύση του καπιταλισμού στο σύνολό του, αλλά έχει μάλλον αμφίθυμα αποτελέσματα.
Πάνω απ όλα, ένα από τα αποτελέσματά της είναι ότι οι θέσεις εργασίας καταστρέφονται χωρίς νέες θέσεις να τις αντικαθιστούν. Οι νέες ψηφιακές τεχνολογίες έχουν ως κύριο σκοπό τη μείωση του κόστους και την κατάκτηση νέων αγορών καταστρέφοντας τις παλαιότερες επιχειρήσεις.
Αλλά η τρέχουσα περίοδος είναι διαφορετική από τις προηγούμενες φάσεις της καινοτομίας: Ενώ σε παλαιότερες εποχές, η «δημιουργική καταστροφή» της διαδικασίας της καινοτομίας μας βοηθούσε να απαλλαγούμε από παλιές και συχνά κακής ποιότητας θέσεις εργασίας (όπως στη γεωργία) αλλά προέκυπταν πολλές νέες και καλύτερες θέσεις (όπως στην αυτοκινητοβιομηχανία), οι καινοτομίες του σήμερα προσφέρουν υψηλότερη ανεργία για το ένα κομμάτι του εργατικού δυναμικού ή, το χειρότερο, πιο επισφαλείς θέσεις εργασίας για το άλλο. Το συνολικό εισόδημα του ανθρώπου στο δρόμο δέχεται με αυτόν τον τρόπο αυξανόμενη πίεση και μειώνεται συνεχώς ανεπανόρθωτα.
Όλοι οι δείκτες και οι αναλύσεις που σκιαγραφούνται εδώ δείχνουν προς την κατεύθυνση εκείνου που οι ειδικοί αποκαλούν «σταθερή κατάσταση» - οικονομίες χωρίς καμία σημαντική ανάπτυξη.
Προφανώς, δεν είναι σίγουρο ότι ο Καπιταλισμός θα πεθάνει. Η ιστορία είναι γεμάτη από θεωρίες καταστροφής που ποτέ δεν έγιναν πραγματικότητα. Όμως, την ίδια στιγμή, δεν πρέπει να είμαστε σίγουροι ούτε για την επιβίωσή του. Λαμβάνοντας υπόψη τα συμπτώματα που δείχνουν χρόνια κατάρρευση του συστήματος, και την οποία δεν μπορούμε να απομακρύνούμε μέσω «έξυπνων» οικονομικών πολιτικών, καλά θα κάνουμε να αναρωτηθούμε πώς θα διαμορφωθεί η αυριανή κοινωνία, αν οι προφήτες της καταστροφείς αποδειχτούν σωστοί. Ή, σύμφωνα με τα λόγια του Galbraith: "Πώς να αντιμετωπίσουμε μια κατάσταση κατά την οποία τα προβλήματα θα είναι σημαντικά μεγαλύτερα από ό, τι έχουμε βιώσει τα τελευταία 80 χρόνια. Θα πρέπει να δώσουμε πολύ μεγαλύτερη προσοχή στις ανάγκες των πιο ευάλωτων στην κοινωνία μας. "
Αλλά, ίσως, θα μπορούσαμε να αναλογιστούμε αυτά τα πράγματα με ένα πιο φιλόδοξο τρόπο. Ίσως, τελικά, μια αργή, διαδοχική μετάβαση από ένα καπιταλιστικό σύστημα σε μια διαφορετική οικονομική τάξη είναι δυνατή και, έχουμε ήδη ξεκινήσει τη μετάβαση αυτή. Αυτή θα ήταν η καλύτερη προοπτική, φυσικά.
Έχω βρει σημάδια αυτής της μετάβασης σε πολλά ταξίδια μου στις οικονομίες που εξακολουθούν να είναι ισχυρές, αλλά και σε μερικές από τις λεγόμενες χώρες της κρίσης.
Όχι πολύ καιρό πριν, είχα μια συνομιλία με τον Ιωάννη Μάργαρη, τον διευθύνοντα σύμβουλο του ελληνικού κράτους για θέματα ενέργειας, τεχνικό και θεωρητικό της Οικονομίας, που έχει επενδύσει μεγάλο μέρος της δικής του ενέργειας στο μετασχηματισμό της ελληνικής παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, σε παραγωγή peer-to-peer. Πριν γίνει υψηλόβαθμο στέλεχος της ομάδας της ΔΕΗ, ο Μάργαρης ήταν ερευνητής στο Πολυτεχνείο, όπου, με τον οικονομολόγο του ΣΥΡΙΖΑ Έλενα Παπαδοπούλου, συνέγραψε μια σημαντική μελέτη για την «μεταμόρφωση της παραγωγής». Η ιδέα πίσω από τη μελέτη ήταν πώς μπορεί κανείς σιγά-σιγά να αλλάξει την Οικονομία έτσι ώστε πιο αποκεντρωμένες, αυτοδιαχειριζόμενες επιχειρήσεις, συνεταιρισμοί και πρωτοβουλίες, να διαδραματίζουν σταδιακά ολοένα και πιο σημαντικό ρόλο. Έτσι ώστε, στο τέλος, μια μικτή οικονομία να αναδυθεί, που θα αποτελείται από ιδιωτικές εταιρείες, κρατικές επιχειρήσεις, συνεταιρισμούς και εναλλακτικούς οικονομικούς φορείς.
Αν κοιτάξουμε τον κόσμο με τα μάτια ανοιχτά θα δούμε ότι σε κάθε στροφή υπάρχουν όλα τα είδη των πρωτοβουλιών, ΜΚΟ, εταιρείες και συνεταιρισμοί που οικοδομούν συνολικά ένα είδος δικτύου, τον πυρήνα ενός νέου τύπου σοσιαλισμού. Ενός σοσιαλισμού, ή μιας μορφής διαμοιρασμένης οικονομίας, κοινοτικής οικονομίας, που φτιάχνεται με την πρωτοβουλία μικρών ομάδων και πλήρως αποκεντρωμένου - ενός σοσιαλισμού που δεν θα έχει τίποτα κοινό με το γραφειοκρατικό τέρας των προηγούμενων κρατικών οικονομιών, ούτε με ό,τι γνωρίζουμε από τον κομμουνισμό, και με τις κρατικές καπιταλιστικές κοινωνίες που υπήρχαν πριν από 30 χρόνια. Και, φυσικά, είναι μέχρι στιγμής μόνο μικρά νησιά, μερικές εκατοντάδες πρωτοβουλίες μόνο, αλλά το βάρος και η αξία τους δεν μπορεί να υπερεκτιμηθεί και δύσκολα θα επιβιώναμε από την κρίση χωρίς αυτές.
«Πιστεύω», γράφει ο βρετανός οικονομικός συντάκτης Paul Mason στο βιβλίο του Postcapitalism σχετικά με αυτού του τύπου τα projects , ότι «προσφέρουν μια οδό διεξόδου- μόνο όμως αν αυτά τα σχέδια μικρής κλίμακας καλλιεργηθούν, προωθηθούν και προστατεύθούν μέσω μιας ριζικής αλλαγής στο ρόλο που παίζουν οι κυβερνήσεις."
Ίσως, το μόνο που χρειάζεται να κάνουμε, είναι να μάθουμε να βλέπουμε τα πράγματα σωστά. Ξέρετε εκείνα τα περίφημα παζλ που, όταν κοιτάς τους με έναν τρόπο, η εικόνα μέσα τους φαίνεται εντελώς χαοτική και θολή, και μόνο όταν κοιτάξει κανείς τους με τον σωστό τρόπο εμφανίζεται σωστά η εικόνα;
Θα μπορούσε να συμβαίνει το ίδιο με την Οικονομία μας: Πιστεύουμε ότι ζούμε σε μια οικονομία που κινείται αποκλειστικά γύρω από το εμπόριο, τα κέρδη, τα χρήματα, τον υλικό πλούτο και τη συνακόλουθη κοινωνική θέση. Και όλοι οι άλλοι οικονομικοί παράγοντες, είτε πρόκειται για ομάδες αυτοβοήθειας, ομάδες διαμοίρασης αρχείων, συνεργασίες, δημιουργικές ιδέες για επιχειρήσεις, αλτρουιστικά προγράμματα αλληλεγγύης, μας φαίνονται κατά κάποιο τρόπο εξω-οικονομικοί, ή η δραστηριότητα λίγων τρελών που έχουν κωμικές ιδεοληψίες, κάτι σαν εργασιοθεραπεία για καλούς άνδρες και γυναίκες.
Αλλά ίσως αυτό να είναι απλώς ο εντελώς λάθος τρόπος να βλέπουμε τον κόσμο. Ίσως είμαστε ήδη σε μια μετα-καπιταλιστική μεταμόρφωση - και απλά δεν το έχουμε προσέξει.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου